Gerjan Dekker.
Ik heb een samenvatting gemaakt van het Engelse boek 'GOD and the GAY Christian' van Matthew Vines. Ik hoop dat het je mag bemoedigen, maar vooral hoop ik dat we als kerk homoseksuelen mogen leren accepteren. Dat we, net zoals slavernij en het achterstellen van vrouwen, mogen inzien dat ook het weigeren van homoseksualiteit in een liefdevolle relatie enorm destructief is, voor de persoon die homoseksueel is, maar ook voor de kerk als geheel.
Inleiding
In dit artikel wil ik een samenvatting geven van het boek van Matthew Vines, met de voor mij meest belangrijke punten. Het boek beschrijft waarom homoseksualiteit van nu ook op basis van de Bijbel geaccepteerd kan worden, en legt uitgebreid uit wat de teksten die wij vaak zien als ‘anti-homo’ nou daadwerkelijk betekenen. Culturele context is in deze erg belangrijk. Als je meer wilt weten, of alle bronvermelding wilt, raad ik je (uiteraard) aan het boek zelf te kopen. Je kunt het onder andere bestellen bij bol.com.
In deze samenvatting zal ik veel vertaalde quotes uit het boek delen. Daarbij is het dus niet altijd even makkelijk te lezen wellicht, maar hopelijk vormt het toch een compleet geheel.
Hoofdstuk 1 - Een boom en zijn vruchten
“Leviticus verbiedt mannelijke homoseksuele relaties, maar het gebruikt vergelijkbare taal om het eten van schelpdieren te verbieden. En alhoewel Paulus homoseksuele relaties als “onnatuurlijk” beschouwde, schreef hij ook dat het voor mannen “tegennatuurlijk” was om lang haar te hebben. Toch vinden de meeste christenen het eten van schelpdieren noch het hebben van lang haar als man een zonde.” (pagina 12)
“In de 19e eeuw speelde de belevenis een hoofdrol bij overtuigde christenen om een ander traditioneel -en vermeend Bijbels- geloof. Deze keer was het issue slavernij. Zoveel als jij en ik afgeschrikt worden door dit begrip, verstonden de meeste christenen passages zoals Efeziërs 6:5-9 en Kolossenzen 3:22-25 als goedkeuring voor minstens een aantal vormen van slavernij.
Maar in de 18e en 19e eeuw overtuigden christelijke tegenstanders van slavernij om nogmaals deze zaak te overdenken. Ze deden een beroep om hun geweten, vanwege de destructieve consequenties van slavernij. Een slechte boom brengt slechte vruchten voort.” (pagina 15)
Van homoseksuelen wordt van de kerk een compleet celibaat verwacht: geen seks, geen relaties, geen huwelijk, en ook geen verkeerde gevoelens. Dit is zowel onmogelijk als onmenselijk. Je zou het een geestelijke castratie kunnen noemen. (pagina 17, 18)
“Om als homoseksuele christen celibaat te praktiseren, in een poging om zelfs het verlangen naar romantische liefde uit te wissen, vereist van hen om te leven in een permanente angst voor seksuele intimiteit en liefde. Dat is een heel ander soort van zelfonthouding dan de tuchtiging van lustvolle begeerten die de kerk verwacht van alle gelovigen. Het vereist homoseksuele christenen om muren om hun emotionele levens heen te bouwen die zo hoog zijn, dat velen het steeds moeilijker zullen vinden om een betekenisvolle menselijke connectie te vormen.” (pagina 18)
Een belangrijke tekst hierbij om dit te overdenken is 1 Korintiërs 10:13: “Meer dan een menselijke verzoeking is u niet overkomen. En God is getrouw: Hij zal niet toelaten dat u verzocht wordt boven wat u aankunt, maar Hij zal met de verzoeking ook de uitkomst geven om die te kunnen doorstaan.
”Wat de praktijk heeft uitgewezen is dat een verplicht celibaat leidt tot zware depressiviteit, met zelfs zelfmoordneigingen als gevolg.
Hoofdstuk 2 - Telescopen, traditie en seksuele geaardheid
“Professionele gezondheidsorganisaties hebben pogingen om de seksuele geaardheid van mensen te veranderingen afgewezen. Zelfs de president van Exodus International, een voormalige ex-homo ministry om hun geaardheid te veranderen, heeft in 2012 erkent dat in “99.9%” van de mensen waar hij mee gewerkt heeft “geen verandering in hun geaardheid heeft ervaren.” De overweldigende meerderheid van homoseksuele mannen en lesbi’s melden dat hun seksuele geaardheid vaststaat en niet gekozen is.” (pagina 28)
“Als we willen leren hoe oude geschriften oorspronkelijk werden begrepen, moeten we onze moderne opvattingen opzij zetten ten gunste van de oude manier van denken. Geen enkele oude taal had woorden als “homo” of “hetero”. In plaats daarvan geloofde het meeste van de oude wereld, zoals Plutarch schreef, dat “de passie voor jongens en voor vrouwen afstamt van één en dezelfde liefde.” (pagina 36)
Hoofdstuk 3 - De gift van celibaat
Celibaat is altijd al een spirituele gift geweest en een keus, en zou nooit geforceerd moeten worden op iemand. (pagina 44)
In het oude Testament was procreatie (voortplanting) erg belangrijk, maar na de komst van Christus minder. Paulus is een voorbeeld van iemand die er bewust voor koos om niet te trouwen -en zich daarom ook niet voort te planten. Waarom dit in het oude Testament belangrijk was en nu minder komt het boek later op terug.
[eigen toevoeging] De meeste christenen geloven dat seks niet alleen is om voort te planten, maar ook om van te genieten en om dichter bij elkaar te komen. Deze ideeën vind je echter niet terug in de Bijbel. Echter zeggen deze zelfde mensen dan wel dat homoseksuele relaties slecht zijn, omdat ze nergens worden goedgekeurd. Dit zelfs als je ze overtuigt dat de Bijbel zich niet tegen een liefdevolle relatie tussen twee personen uitspreekt. [/eigen toevoeging]
Hoofdstuk 4 - De echte zonde van Sodom
Sodom en Gomorra is een heel bekend verhaal waar vaak beweerd wordt dat homoseksualiteit de oorzaak was. Sodom en Gomorra wordt echter dertien keer genoemd in het Oude Testament, en geen één daarvan gaat erover dat de zonde van Sodom het hebben van seks met mensen van hetzelfde geslacht was. Tot de eerste eeuw werd het uitgelegd zoals beschreven staat in Ezechiël 16:49: "Zie, dit was de ongerechtigheid van uw zuster Sodom: trots, overvloed van voedsel en zorgeloze rust had zij met haar dochters. De hand van de arme en de behoeftige ondersteunde zij echter niet.
"De Joodse filosoof Philo was de eerste die vond dat de zonde van Sodom het willen van seks met hetzelfde geslacht was. Dit idee is daarna verder uitgegroeid in het christendom door Augustinus, in de vijfde eeuw. (pagina 69-72)
Hoofdstuk 5 - De gruwelijkheden van Leviticus
Leviticus zegt dat "slapen met een man zoals met een vrouw" een gruwel is (18:22). Echter, volgens de Bijbel is eten met heidenen een gruwel (Genesis 43:32), herder zijn van kleinvee is een gruwel (Genesis 46:34), seks tijdens ongesteldheid (Leviticus 18:19), iets uitlenen tegen rente (Ezechiël 18:13), en het eten van varken, konijn, schelpdieren, en dode dieren Deuteronomium 14:3-21 ). Dus ondanks dat 'gruwel' een negatief woord is, komt het niet noodzakelijk overeen met een christelijke kijk op zonde. (pagina 85)
Als je op basis van Leviticus 20:13 vindt dat homoseksuelen gedood moeten worden, moet je ook iedereen die Gods naam misbruikt stenigen (Leviticus 24:16), en ongehoorzame kinderen stenigen (Deuteronomium 21:18-21).
In de oude cultuur was het onterend voor een man om als vrouw behandeld te worden. Vrouwen waren zwaar ondergeschikt in die cultuur. Alle vroege uitleggingen van Leviticus 18:22 en 20:13 onderschrijven dat ook als de reden waarom het een gruwel was (o.a. Philo, Plutarch, Clement van Alexandria ). (pagina 87, 88)
Patriarchaat (een maatschappij waarin mannen domineren) was de standaard manier waarop de vele oude culturen waren georganiseerd. Mannen hadden veel meer eer en waarde dan vrouwen. Ook in het oude Testament zien we dit, al waren er wel bepaalde vrouwen met leidersrollen. Het is dus echter wel heel belangrijk om Leviticus te lezen met de wetenschap dat dit een patriarchische maatschappij was. (pagina 92)
Hoofdstuk 6 - Losbandige passie en onnatuurlijke daden in Romeinen 1
“Paulus zijn woorden geven niet alleen aan dat de mensen die hij beschreef in Romeinen 1:26, 27 heteroseksualiteit voor homoseksualiteit ingeruild hadden, maar ook dat ze heteroseksuele aantrekkingskracht hadden. Deze uitlegging matcht met de verwachtingen van de oude maatschappijen, en het past ook bij de rest van de passage in Romeinen 1. Met elke slechtheid die Paulus beschrijft in Romeinen 1:18-32, zijn mensen namelijk in staat tot het maken van de tegenovergestelde, deugdelijke keus. In plaats van het aanbidden van afgoden, kunnen we God aanbidden. In plaats van te bezwijken voor hebzucht, kunnen we kiezen om gul te geven. In plaats van haat, kunnen we kiezen voor liefde. Voor Paulus hadden homoseksuele relaties ditzelfde patroon: in plaats van homoseksuele aantrekkingskracht, kunnen we ook kiezen voor heteroseksuele aantrekkingskracht.
Zoals het falen van het moderne “ex-homo”-movement heeft laten zien, is dat niet het geval bij homoseksuele mensen. Homoseksuele mensen kunnen niet kiezen om tegenovergestelde seksuele aantrekkingskracht te kiezen, omdat ze deze simpelweg niet hebben -en ze deze ook niet kunnen maken. Dus, zoals sommigen zich wellicht afvragen, sprak Paulus hier niet de waarheid en is de Bijbel dus niet betrouwbaar? Dat is niet het geval. We moeten onthouden: wat Paulus beschreef is fundamenteel anders dan wat we nu bespreken.” (pagina 103)
“In de dagen van Paulus waren homoseksuele relaties een potentiële vorm van seksuele losbandigheid. Ze boden een effectieve illustratie van Paulus’ argument: We verliezen de controle wanneer we op onszelf zijn aangewezen. We hebben geen moraal anker zonder God, dus chaos en verwarring zijn een typisch resultaat wanneer we Hem verlaten.
Hoewel dit principe vandaag de dag nog steeds waar is, het specifieke voorbeeld die Paulus beschreef vanuit zijn cultuur draagt niet dezelfde weerklank met zich mee. En dat is niet omdat Paulus fout zat, maar hij richtte zich niet op wat wij vandaag de dag als homoseksualiteit beschouwen. De context waarin Paulus homoseksuele relaties besprak, verschilt dusdanig veel van onze opvatting, dat we het redelijkerwijs niet hetzelfde issue kunnen noemen.
Homoseksueel gedrag wat veroordeeld wordt als losbandigheid vertaalt zich niet naar homoseksualiteit als een geaardheid -of als een liefdevolle uitdrukking van die geaardheid. Gezien de culturele stand van zaken van homoseksueel gedrag in de oude wereld, is het niet verrassend dat Paulus dit afkeurde. Hij verzette zich tegen alle vormen van lust; seksuele lust die zich overgeeft aan de losbandigheid van homoseksuele daden zijn daarop geen uitzondering.
Wat is dan de plek voor homoseksuele christenen die zoeken naar een toegewijde relatie? Zij streven niet naar homoseksuele relaties omdat ze heteroseksuele relaties zat zijn en een nieuwe uitlaatklep zoeken voor hun onuitblusbare lust. Ze streven naar homoseksuele verbintenis met dezelfde reden dat heteroseksuele christenen dit doen. Ze verlangen naar intimiteit, mededogen en een langdurige verbintenis.” (pagina 106,107)
“In de oude wereld was het zo dat, als een man de actieve rol in de seks nam, zijn gedrag meestal bestempeld werd als “natuurlijk”. Maar als hij de passieve rol nam, werd hij bespot omdat hij deelnam aan “onnatuurlijke” seks. Het tegenovergestelde was waar voor vrouwen: seksuele passiviteit was “natuurlijk”, en seksuele overheersing was “onnatuurlijk”.
Homoseksuele relaties daagden dit geloof uit met betrekking tot seks waarbij de man in de passieve rol speelde, of de vrouw in de actieve. Deze omkering van geaccepteerde rollen in geaardheid, gecombineerd met het niet-proactieve karakter van homoseksuele verbintenissen, is waarom oude schrijvers homoseksueel gedrag “onnatuurlijk” vonden.” (pagina 108)
"Natuurlijk" en "onnatuurlijk" waren termen die veel gebruikt werden. De Theological Dictionary of the New Testament legt uit dat, in het oude Grieks, normaal en abnormaal vaak synoniemen waren voor natuurlijk en onnatuurlijk. Zo bijvoorbeeld Paulus ook in 1 Korintiërs 11:13-15. Deze uitleg past ook in Romeinen 1:26-27 als we kijken naar de culturele context. (pagina 112)
“De zaken die in Romeinen 1:24-27 beschreven staan die onterend en schaamteloos zijn, zijn onterend en schaamteloos omdat het is gedreven door losbandige en egoïstische lust, welke geen kaders of grenzen kent. Het overschreed de geslachtsrollen van die tijd en cultuur.” -James Brownson (pagina 113)
Tot en met de 19e eeuw werd Romeinen 1:26-27 gezien als "losbandige hartstochten", en niet als uitdrukking van een homoseksuele geaardheid. Zelfs geen enkele Bijbelse uitlegger tot de 20e eeuw gaf ook maar een hint dat de statements van Paulus bedoeld waren om een hele groep mensen levenslang celibaat op te leggen. (pagina 115)
Hoofdstuk 7 - Zullen homoseksuelen het Koninkrijk van God beërven?
“Malakos (het enkelvoud van malakoi) was een veelgebruikte term in het oude Grieks. Het betekent letterlijk “zacht/slap”, en het wordt ook elders in het Nieuwe Testament gebruikt om mooie of kostbare kleding aan te duiden (zie Matteüs 11:8). In een morele context werd de term gebruikt om een gebrek aan zelfbeheersing te beschrijven, en zwakheid, luiheid of lafheid. Op basis van de geschriften die we eerder bekeken hebben, betwijfel ik dat je verrast zult zijn dat het woord algemeen gebruikt werd als belediging voor alles wat vrouwelijk beschouwd werd. Dat is waarom heel lang vertaald is als “verwijfd”, in plaats van “zacht/slap”.
Voor de schrijvers uit de tijd van Paulus was de betekenis van verwijfd zijn: het zwak en ‘out of control’ zijn. Die tekortkoming was niet persé verwant aan seksueel gedrag, dus de meeste activiteiten die bestempeld werden als “zacht/slap” waren niet seksueel. Dingen als gokken, gierigheid en ijdelheid werden als slap bestempeld, net zoals dronkenschap en een liefde voor lekker eten. Een aantal oude schrijvers gebruikten de term malakoi om mannen te veroordelen voor hun luiheid, lafheid en losbandigheid.” (pagina 119)
“Als een man iets deed wat typisch vrouwelijk was, liep hij het risico om voor malakos uitgemaakt te worden. Dat kon ook zijn overijverige streven naar vrouwen zijn, omdat het zijn “verwijfde” gebrek aan zelfbeheersing kon verraden.” (pagina 120)
Op de volgende manier werd malakos vertaald in de oudere Bijbelvertalingen:
“Zwakkelingen” (1525, Tyndale New Testament)
“Wildebrassen” (1587, Geneva Bible)
“Ontuchtplegers” (1852, James Murdock translation)
“Losbandigen” (1904, Ernest Malan translation)
“Lichtzinnigen” (1923, Edgar Goodspeed translation)
Arsenokoitai komt van twee woorden. Arsen betekent 'man' en koites betekent 'bed', meestal met een seksuele connectie. Om er dan meteen vanuit te gaan dat dit gaat over mannen die met mannen slapen, is te kort door de bocht. Je kunt niet zomaar twee woorden aan elkaar koppelen. Het Engelse woord 'understand' bijvoorbeeld gaat niet over 'staan', over ergens 'onder' zijn. (pagina 123)
Door andere geschriften uit de eerste en tweede eeuw te bekijken die arsenokoites beschrijven, komen we erachter dat het een sexueel én een economisch gebruik betreft. De context van 1 Korintiërs 6:9-10 en 1 Timotheüs 1:10 bevestigen dit. Wat Paulus beschrijft betreft dus hoogstwaarschijnlijk een soort economische uitbuiting, waarbij seksuele handelingen horen. Ook al zouden dat handelingen kunnen zijn tussen personen van hetzelfde geslacht, zullen dit uitbuitende vormen zijn geweest. (pagina 125, 126)
De combinatie van de twee woorden malakoi en arsenokoitai worden nergens anders gebruikt. Om daar dan de conclusie te trekken dat Paulus het heeft over homoseksualiteit, is niets meer dan speculatie. In oudere vertalingen werd het als volgt vertaald:
1525: “misbruikers van henzelf met mannen” (Tyndale New Testament)
1587: “sodomieten” (Geneva Bible)
1729: “de wreden” (Mace New Testament)
1755: “sodomieten” (Wesley’s New Testament)
1899: “mensen die met mannen liggen” (Douay-Rheims American Edition)
Pas na 1900 werd het “opeens” vertaald als een type persoon wiens seksuele geaardheid de reden was van veroordeling:
1946: “homoseksuelen” (RSV)
1958: “perverselingen” (Philips)
1966: “homoseksuele perverts” (TEV)
1973: “homoseksuele zondaars” (NIV)
1987: “praktiserende homoseksuelen” (NAB)
“Zoals we gezien hebben, werd homoseksueel gedrag in de eerste eeuw niet begrepen als een uiting van een exclusieve seksuele geaardheid. Het werd begrepen als een losbandigheid van hen die ook tevreden konden zijn met heteroseksuele relaties, maar die daaraan voorbij gingen om te zoeken naar meer exotisch vermaak.” (pagina 126)
“Toen het concept van seksuele geaardheid breder bekend werd, werden ook sommige Bijbelteksten veranderd van “homoseksuelen” naar “praktiserende homoseksuelen” om onderscheid te hebben tussen een blijkbaar onberispelijke seksuele geaardheid en een afkeurenswaardig seksueel gedrag. Maar dit onderscheid, zoals we weten, was onbekend in de Bijbelse wereld. Er bestond geen woord in het oude Grieks, Hebreeuws of Latijns dat overeenkomt met het Nederlandse woord voor “homo”, daar het concept van een exclusieve, permanente homoseksuele geaardheid slechts iets meer dan een eeuw oud is.” (pagina 128)
“De opvatting van homoseksueel gedrag in de Bijbel is seksuele losbandigheid, niet seksuele geaardheid.” (pagina 130)
Hoofdstuk 8 - Het Bijbelse argument voor huwelijksgelijkheid
Paulus beschrijft het huwelijk in Efeziërs 5:21-33. Paulus zegt hierin niets over het kunnen krijgen van kinderen, schoonouders, trouwen in gemeenschap van goederen of dat je moet trouwen om een stabiele samenleving te hebben. Paulus kijkt verder. Volgens Paulus bestaat het huwelijk om te tonen wat Christus en de gemeente samen hebben: een eeuwige band. Zo is het meest belangrijke van het huwelijk het verbond wat de beide partners maken. (pagina 135, 136)
“De kern van het huwelijk gaat ook over het laten zien van de natuur en glorie van God door het verbond dat we maken -en houden- met onze echtgenoot.” (pagina 136)
In het Oude Testament, onder het Oude Verbond, bepaalde jouw afkomst of je wel of niet bij dat verbond hoorde. Daarom was procreatie enorm belangrijk. Nu, onder het Nieuwe Verbond, worden/zijn we erfgenamen door de geestelijke geboorte, en niet door onze fysieke geboorte. Daarom is celibaat bijvoorbeeld onder het Nieuwe Verbond ook een optie. (pagina 138, 139)
“Jezus Zijn opvatting over het huwelijk is dat een verbond sluiten met elkaar fundamenteel is. De mogelijkheid om kinderen te baren niet.” (pagina 141)
In Hooglied wordt erotische liefde en intimiteit beschreven, maar geen enkele keer zodat er kinderen uit voort zouden komen. Paulus roept in 1 Korintiërs. 7 ook op om seks te hebben, niet om voort te planten, maar zodat je niet verleidt wordt vanwege te weinig controle over jezelf. (pagina 141)
Galaten 3:28,29 "Daarbij is het niet van belang dat men Jood is of Griek; daarbij is het niet van belang dat men slaaf is of vrije; daarbij is het niet van belang dat men man is of vrouw; want allen bent u één in Christus Jezus. En als u van Christus bent, dan bent u Abrahams nageslacht en overeenkomstig de belofte erfgenamen."
“Het Nieuwe Testament koppelt de onderwerping van slaven expliciet aan de onderwerping van vrouwen. 1 Petrus 3:1 begint met: “Evenzo [zoals slaven aan hun meesters onderdanig moeten zijn], vrouwen, wees uw eigen mannen onderdanig..” Deze vergelijking komt van de instructies die gegeven worden in 1 Petrus 2:18-25. Petrus vertelde vrouwen om onderdanig te zijn op dezelfde manier als slaven onderdanig moeten zijn aan hun meesters.
We zien een soortgelijke vergelijking in de woorden van Efeziërs 5 en 6. Vrouwen worden aangespoord om onderdanig te zijn aan hun mannen in Efeziërs 5. In Efeziërs 6 worden slaven aangespoord om hun meesters onderdanig te zijn, “net zoals je gehoorzaam bent aan Christus” (Efeziërs 6:5). Echter, beide hiërarchieën verdwijnen in Christus (Galaten 3:28) en Jezus vraagt ons om dat nu een realiteit te maken. De geschriften leggen de basis voor een nieuwe ordening van relaties tussen geslachten in Gods Koninkrijk, dus een hiërarchie op basis van geslacht kan niet essentieel zijn voor het huwelijk. Zelfs als, wanneer een man en vrouw trouwen, ze geen hiërarchische relatie hebben, claimt niemand dat hun huwelijk niet geldig is op basis daarvan. Het accepteren van deze huwelijken geeft aan dat, zelfs met echtgenoten van het tegenovergestelde geslacht, een hiërarchie op basis van geslacht geen deel is van de essentie van het christelijke huwelijk.
In overeenstemming met de boodschap van Efeziërs 5, is de essentie van het christelijke huwelijk om een verbond met de echtgenoot te houden met wederzijdse zelfopoffering. Dat beeld sluit geen homoseksuele echtparen uit.” (pagina 143)
“Wanneer we Genesis 2:23-24 lezen met de wetenschap waar elders in het Oude Testament de term “vlees” gebruikt wordt (Genesis 29:14, 2 Samuel 19:12), zien we dat dit woord zich niet focust op de anatomische verschillen tussen Adam en Eva. De focus is juist op hun gemeenschappelijke basis waarin twee mensen een nieuw verwantschap vormen.” (pagina 144)
"Één vlees" zijn gaat dus niet over het samenkomen van hoe de mens ooit is geschapen door God. Tim Keller zegt ook dat het Hebreeuwse woord 'verenigd' betekent: 'een bindend verbond of contract maken'. Het huwelijk is dan dus een persoonlijk en wettelijk verbond, met daarbij de bedoeling om dat verbond te volbrengen. (pagina 144)
“Het hebben van seks met een prostituee was voor Paulus voornamelijk zo kwetsend omdat het twee lichamen verenigde, zonder dat ook hun levens werden verenigd. Het was dus een verdraaiing van de grote visie van de Bijbel voor “verbonden van één vlees”. (pagina 145)
Hoofdstuk 9 - Wat het beeld van God ons leert over homoseksuele christenen
“Als we de verlangens van homoseksuele christenen om hun seksualiteit tot uiting te brengen in een levenslang verbond weigeren, scheiden we hen van onze verbonds-God, en tasten we hun vermogen aan om Zijn beeld te dragen.” (pagina 158)
Zonde vertekent het beeld van God in ons wezen. Belangrijk is, dat dit niet de consequenties zijn als we een levenslange, monogame same-sex relatie accepteren, maar juist als we homoseksuele relaties weigeren. (pagina 159)
“Het zijn niet de homoseksuele christenen die zondigen tegen God door monogame, liefdevolle relaties aan te gaan. Het is de kerk die zondigt tegen hen door hun intieme relaties te weigeren. Als de kerk toegewijde relaties van homoseksuele christenen zou zegenen, zouden we Gods heilige voornemens voor hun levens bevorderen. Tot die tijd zijn we het beeld van God aan het vervormen, niet alleen maar in het leven van homoseksuele christenen, maar ook in de kerk als geheel.” (pagina 162)
